تهدیدات و فرصت ها در توسعه کشاورزی شهرستان پلدختر

دکتر ولی بهرامی، فعال سیاسی لرستان طی یادداشتی که برای روشنا نیوز ارسال کرده است، نوشت: سرزمین لرستان دارای پتانسیل های طبیعی و زمین های حاصل خیز و جاذبه های توریستی است و یکی از مهم ترین قطب های تولیدی در زمینه کشاورزی است که شناخت ظرفیت ها و استفاده بهینه از این پتانسیل ها می تواند منجر به توسعه درون زا و رونق اقتصادی و ایجاد اشتغال و به تبع آن کاهش آسیب های اجتماعی از قبیل بیکاری اعتیاد طلاق خودکشی و … شود. عدم توجه و نداشتن شناخت کافی نسبت به این پتانسیل ها و استفاده بهینه از آن ها موجب هدر رفتن سرمایه ها و مهاجرت نخبگان به دیگر استان ها و شهرستان ها می شود. مطالعات نشان می دهد که استان لرستان با قدمت تاریخی و وجود زیرساخت های موجود و داشتن دانش ضمنی به جا مانده از قدیمان نتوانسته از پتانسیل های موجود خود بهره کافی ببرد چیزی که در ژاپن توسعه یافته خوب به آن توجه شده است.

ژاپنی ها اعتقاد داردند که مغزهای آن ها یک متر بالاتر از سطح زمین و ما ایرانی ها یک متر زیر زمین یعنی ما نتوانسته ایم از دانش ضمنی که از بزرگان و آثار تاریخی و ماندگار گذشته به جا مانده نهایت استفاده را ببریم و نه توانسته ایم از دستاوردهای سنتی پیشینیان استفاده کنیم و نه توانسته ایم خود را با عصر مدرن و پسامدرن جلو ببریم.

در این گفتار سعی کرده ایم به یکی از قطب های مهم کشاورزی استان لرستان یعنی شهرستان پلدختر در زمینه باغات انجیر واقع در روستای زیودار و بن لار اشاره کنیم و پس از ارایه پتانسیل ها و ظرفیت ها به موانع و تهدیدات پیش روی آن اشاره کنیم و در آخر یک سری از راهکارها و پیشنهادات را ارایه می کنیم.

پتانسیل ها و فرصت ها

شهرستان پلدختر یکی از مهم ترین قطب های کشاورزی در زمینه سیفی جات و خصوصا باغات انجیر است. سطح زیر کشت باغات انجیر پلدختر یک هزار و پانصد هکتار است که یک هزار و دویست هکتار آن بارور و سیصد هکتار آن غیر بارور و به صورت نهال است. شهرستان پلدختر از نظر تولید انجیر سیاه رتبه نخست کشور را داراست. زودرس بودن انجیر سیاه این شهرستان نسبت به بقیه شهرستان ها و ارزش غذایی بالایی این میوه بهشتی از مزایای این محصول می باشد.

عمده باغات انجیر سیاه پلدختر در حاشیه رودخانه کشکان و مادیان رود و به صورت مجتمع در منطقه زیودار و بن لار در ۳۵ کیلومتری شمال غربی پلدختر واقع شده اند.

وجود محصولات انجیر سیاه علاوه بر ایجاد اشتغال مستقیم بیش از چهار هزار نفر بطور غیرمستقیم نیز موجب اشتغال بیش از دو هزار نفر شده است. از آن جا که احداث آزادراه پل زال – خرم آباد منجر به حاشیه ای واقع شدن شهرستان پلدختر شده به نظر می رسد با توسعه کشاورزی و حمل و نقل می توان نقش پیرامونی پلدختر را به سوی نیمه پیرامونی و مرکزی سابق باز گرداند. وجود همین پتانسیل ها شهرستان پلدختر را مستعد تبدیل به یکی از قطب های صادرات انجیر به کشورهای مختلف دنیا کرده است. حال در این گفتار سوال اینجاست چگونه از این پتانسیل ها و ظرفیت ها استفاده و تهدیدات و چالش ها را به فرصت تبدیل کرد؟

موانع و خطراتی پیش روی کشاورزان چیست و چه راهکارهایی می توان ارئه داد؟

آیا مهمترین بحران پیش روی شهرستان پلدختر بحران خشکسالی و زیست محیطی است؟

تهدیدات و بحران

امانوئل کانت برای نخستین بار تاکید کرد که انسان را بدون شناخت محیطش نمی توان شناخت وکال ریتر، مانند کانت نشان می دهد که چگونه محیط طبیعی بر روی هر جامعه تاثیر می گذارد. به نظر او هر ریخت و وضعیت جغرافیایی به هر فرد چهره و سیمای خاص خود را می بخشد و این همان چیزی است که «تاثیر مقدر طبیعت «بر روی زندگی انسان نامیده می شود. تغییرات جامعه و طبیعت سخت درهم تنیده اند، یعنی تغییرات در جامعه غالبا بر روی محیط طبیعی تاثیر می گذارد و این تغییرات نیز بر جامعه تاثیر می گذارند به زعم یک “امروز طبیعت جامعه است و جامعه نیز طبیعت است”( beck؛ ۱۹۹۲).

در این گفتار به نظر می رسد که اثرات متقابل طبیعت و جامعه دیده می شود و توجه به تقابل طبیعت و انسان و اثرات آن ها بر هم مهم است. طی چند سال گذشته به علت خشکسالی و کاهش نزولات جوی، باغات انجیر شهرستان پلدختر واقع در روستاهای بن لار و زیودار با مشکلاتی مواجه شده است. عواملی چند مثل یک کاتالیزور رفتن به سوی یک بحران اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی را  تسریع و تسهیل کرده است. توجه و شناخت این عوامل و سپس علاج و درمان آن ها می تواند گره گشا و کارآمد باشد.

در اینجا به این عوامل اشاره می کنیم:

الف- تخریب محیط زیست به واسطه پیامدهای مصرف بی رویه منابع

در اینجا رویکرد بازارمحور به توسعه که شامل استخراج بی رویه است را به دنبال بهره کشی بی حساب و کتاب از منابع طبیعی و تحقیر دانش بومی به محیط زیست را به نقد می کشیم. به دلیل مصرف بیش از حد آب و منابع محدود که منجر به رقابت بر سر این منابع می شود از قدیم تا چند سال گذشته ما شاهد سیستم طبیعی آبیاری بودیم که توسط سد و جوی های آب روندی طبیعی و ارگانیک در آبیاری داشتیم. اما به دلیل عدم آب کافی خصوصا باغات پایین دست روستایی موجب شده که کشاورزان هر کدام مستقلا از سیستم های صنعتی آبیاری( موتور ) استفاده کنند

 که این موتورها علاوه بر آلودگی هوا، موجب آلودگی صوتی و نشت گازوئیل و روغن و ورود آن ها به رودخانه می شود که خطراتی برای حیوانات اهلی و موجودات واقع در زیست بوم می شوند که این خود خطری برای اهالی است. یکی از منابع مهم تغذیه مردم ماهی بوده که به تدریج با کم شدن آب رودخانه و ورود سم های کشاورزی و رعایت نکردن اصول صحیح سم پاشی موجب مرگ این آبزیان و همچنین به خطر انداختن اکوسیستم و زیستگاه گونه های مختلف جانداران شده که همه این عوامل تاثیر انسان بر محیط زیست است که موید همین گفته؛ طبیعت جامعه است و جامعه نیز طبیعت است؛ می باشد.

ب- خشکسالی های متوالی: یکی از مهمترین عوامل و تهدیدات خشکسالی پی در پی است. وجود این خشکسالی ها نه تنها باعث کاهش محصولات باغات شده بلکه همزمان با این خشکسالی ها وجود ریزگردها پی در پی راه تنفس درختان انجیر را مشکل کرده و این دو عامل خود باعث شده که استقامت درختان انجیر در مقابل آفت ها و امراض کم شود. چنانچه طی چند سال اخیر میزان استفاده از سموم کشاورزی بیشتر شده و به دلیل رعایت نکردن اصول صحیح سم پاشی گاها دیده شده که هنگام آب گیری برای سم پاشی، سم وارد رودخانه می شود و موجب مرگ آبزیان شده و خطراتی برای حیوانات اهلی و گونه های زیست محیطی شده است. یا به دلیل نداشتن آگاهی از نوع سم یا سم پاشی در زمان برداشت محصول تولید محصول را با مشکا مواجه کرده و حتی باعث از بین رفتن درختان انجیر می شود.

پ – افزایش جمعیت: از عومل دیگر که می توان به آن اشاره کرد به دلیل افزایش جمعیت و نبود کار لازم و مناسب، کشاورزان برای رهایی از فقر و آسیب های ناشی از آن بهره برداری از اراضی شکننده حاشیه ای را تشدید کنند و موجبات تخریب آن ها را فراهم می سازند و کاهش بعدی در بازدهی نیز موجبات فقر بیشتر کشاورزان را فراهم خواهد ساخت. بنابراین با زیر کشت بردن منابع طبیعی و زمین های دیم بیشتر شده توسط کشاورزان موجب شده که میزان آب مصرفی لازم برای آبیاری این زمین ها کافی نباشد و در واقع تعادل بین منابع و بهره برداری از آن ها مدیریت الگوی مصرف صحیح را نداریم.

مثلا مشاهده می شود اهالی باغات پایین دست دائما از بالا دستی ها شکایت می کنند و موجب نزاع و درگیری اهالی با هم می شود که به صورت تخریب کانال های آب هم دیگر قطع برق پمپاژ های برقی آب و… می توان به آن اشاره کرد.

ت- حفر چاه های عمیق: بر طبق تحقیقات به عمل آمده جدا از بحث خشک سالی دلایلی چون حفر چاه های عمیق درکوهدشت که محل سرچشمه رودخانه مادیان رود است و نشت آب های زیر زمینی و کم شدن این آب ها و برداشت بی رویه روستاهای بالا دستی مزید علت شده که رودخانه مادیان رود توان لازم برای آبیاری این باغات را نداشته باشد و با توجه به اینکه آب رودخانه کشکان حدود ۱۰کیلومتر با باغات انجیر فاصله دارد به نظر می رسد با پمپاژ آب می توان تا حدی این مشکل را رفع کرد. ( اما استفاده بی رویه از آب کشکان نیز در فصل تابستان باعث می شود که خود زمین های کشاورزی پلدختر با مشکل مواجه شود و شاهد تضاد و کشمکش بین نظرات مدیران و کارشناسان بر سر بحث احداث پمپاژها و روشن شدن آنها باشیم که به نظر می رسد با مدیریت مصرف و الگوی صحیح مصرف و نظارت و برنامه ریزی مدون می توان یک توافق و مصالحه دو جانبه برسیم که این حاصل نمی شود جز با مشارکت مردمی).

ما اکنون در یک جامعه خطرپذیر زندگی می کنیم که سیاست های اجتماعی سبز که در کشور های دیگر وجود دارد و به مدیریت این جامعه و پیشگیری از خطرات معطوف است وجود ندارد. در این جوامع تلاش برای محدود کردن مدیریت بحران و مذاکره برای بیرون شدن از بدی ها و مخاطرات وجود دارد. طبق نظر گالکسی در مناطق روستایی جهان سوم امکان دسترسی به امتیازات، تسهیلات و خدمات کشاورزی برای دهقانان مرفه به مراتب بیشتر از اقشار فقیر روستایی است. (گالکسی،۱۳۷۷). بررسی الگوی تصرف زمین در میان اقشار زمین دار نشان می دهد که عده ای از دهقانان مرفه روستا تصرف بیشتری بر منابعی مثل آب و زمین و برق و انرژی دارند که مخالف سیاست حمایتی است که قاعدتا باید توزیع اعتبارات و تسهیلات را به سمت اقشار پایین جامعه سوق دهند و سیاست محدودیت ها و ممنوعیت ها در استفاده از قدرت اقتصادی و تکنولوژیک وجود ندارد؛ مثلا از زبان یکی از اهالی می توان فهمید که به دلیل باغات و پمپاژهای برقی- آبی که شبانه روز روشن هستند یکی عده ای زیان می بینند حال می توان پرسید، چگونه عدالت زیست محیطی رعایت می شود؟

عدالتی که بیشترین سود نصیب همین دهقانان مرفه و بیشترین آسیب ها و ضررها گریبان گیر قشر ضعیف و کارگر بدون زمین و اجاره کار می شود.

ث- فرسایش زمین و جامعه

نمی توان تخریب زمین را بدون توجه به بسترهای سیاسی اجتماعی و اقتصادی آن درک کرد (بروکفیلد؛ ۱۹۸۷).

فرسایش زمین و خاک ناشی از مدیریت بد و افزایش جمعیت یا بسترهای زیست محیطی نیست بلکه نتیجه تمایل به استخراج مازاد از خانوارهای کشاورز به علت ماهیت سیستم اقتصادی و سیاسی است که مستلزم آن است که کشاورزان نیز به نوبه خود، این مازاد را از زمین استخراج کنند؛ و همین منجر به فرسایش و تنزل خاک می گردد (بلیکی؛۱۹۸۵).

در این گفتار می توان گفت مردم برای رهایی از فقر و ایجاد اشتغال به کاشت عمقی و تخریب زمین های مراتع و زمین های دیم روی آورده اند که نه تنها باعث از بین رفتن و فرسایش خاک این زمین ها شده اند بلکه مسبب بحران زیست محیطی شده اند که اثرات آن متوجه خود آن ها و فرزندان شان خواهد بود. در عوض” ما می توانیم در کشاورزی و بوستان کاری، خود را به تکمیل روش های تولیدی علاقه مند کنیم که از نظر زیست شناختی سالم هستند، موجب حاصل خیزی خاک می شوند و سلامت، زیبایی و طول عمر به بار می آورند. پس از آن، بهره وری خود به خود تضمین می شود”(شوماخر؛۱۷:۱۹۷۴).

از آن جا که به نظر می رسد مهم ترین بحران پیش روی شهرستان پلدختر بحران زیست محیطی است ما باید جهانی بیندیشیم و محلی عمل کنیم و محلی بودن در مرکزیت اندیشه حمایت از محیط زیست قرار گیرد و مردم محلی و بومی می توانند با مسائل پیرامون اجتماع  محلی خودشان ارتباط برقرار نمایند و نظراتی در زمینه نیازهای شان و نحوه برطرف ساختن آن نیاز ها دارند. به نظر می رسد روش زندگی ساکنان ثروتمند به پایداری کل جمعیت محلی نمی انجامد بلکه باید زندگی ساده تری در پیش گیریم و از انرژی کمتری استفاده نمائیم و مقوله مصرف پایدار موضوع مهمی است که باید مورد توجه قرار گیرد و از طریق بازگردادن کنترل دموکراتیک منابع آب به مردم چارچوبی برای استفاده عادلانه و پایدار از آب را درخواست کرد.

راهکار ها و پیشنهادها

۱ـ  با توجه به کوهستانی بودن منطقه زیودار و بن لار و وجود سیلاب های فصلی به نظر می رسد احداث سد مخزنی بن لار ـ زیودار می تواند در مدیریت بحران و خروج از بحران خشک سالی مهم  باشد.

۲ـ پمپاژ کردن آب روخانه کشکان در زمان کمبود آب برای باغ های پایین دستی و نظارت برآن .

۳ـ تا زمان بهره برداری از احداث سد مخزنی بن لار- زیودار به نظر می رسد تغییر نحوه ی الگوی آبیاری از غرق آبی و سنتی به روش های آبیاری قطره ای و یا بارانی و سایر روش های مورد نظر کارشناسان می تواند موثر باشد.

۴ـ با توجه به خطرات و بحران خشکسالی برای کاهش احساس ترس و ناامنی کشاورزان، وجود و حضور بیمه ها و بیمه کردن  باغات انجیر و سرمایه های اهالی می تواند در هنگام وقوع خطرات احتمالی مثمر ثمر باشد.

۵ـ از آنجا که ما شاهد پیک تولید انجیر در زمان خاصی هستیم و قیمت آن به صورت نزولی افت شدیدی می کند و انجیر میوه ای است که توان کمی برای ماندگاری دارد به نظر می رسد ساخت و بهره برداری کارخانه فرآوری انجیر شهرستان پلدختر برای بالا بردن ارزش افزوده و تبدیل این محصول به چندین نوع فرآوری شامل مربای انجیر، مارمالاد، شربت انجیر، عرق برگ انجیر و غیره استفاده کرد.

۶ ـ ارائه خدمات کشاورزی، کلاس های آموزشی برای کشاورزان در زمینه زمان و چگونگی سمپاشی، چگونگی هرس کردن و… می تواند منجر به تولید و کیفیت بهتر محصول و حفاظت از محیط زیست کمک کند.

۷ـ وجود جشنواره انجیر در آغاز برداشت محصول و بازتاب آن در رسانه ها بومی و ملی می تواند گاهی موثر برای رونق اقتصادی شهرستان باشد.

  ۸ـ از آنجا که میزان استفاده آب به تناسب توسط عده ای بیشتر است، وضع مالیات می تواند در مدیریت منابع و حفظ محیط زیست و کشاورزی پایدار و آب موثر باشد و به توسعه پایدار شهرستان کمک کند.

* عضو شورای نویسندگان روشنا نیوز